Częstą praktyką – zwłaszcza w przypadku umów budowlanych – pozostaje zastrzeganie przez strony kar umownych za zwłokę (np. w zachowaniu terminu wykonania powierzonych wykonawcy prac) oraz odrębnie kary za odstąpienie od umowy. Niejednokrotnie przy tym zdarza się, że w toku współpracy dochodzi do kumulacji tych dwóch zdarzeń, tj. zarówno wystąpienia zwłoki w realizacji obowiązków wynikających z danej umowy, jak i ostatecznie – odstąpienia od umowy. Powstaje wówczas pytanie czy strona pokrzywdzona może w takim wypadku skutecznie domagać się zapłaty kary zarówno z tytułu zwłoki za nieterminową realizację umowy, jak i kary z tytułu odstąpienia od umowy?

Udzielając odpowiedzi na tak postawione pytanie w pierwszej kolejności dokonać należy rozróżnienia dwóch możliwych rodzajów odstąpienia od umowy: (i) odstąpienia od umowy w całości zakładającego całkowite zniweczenie skutków danej umowy – umowa jest wówczas traktowana tak jakby nigdy nie została zawarta, a strony zobowiązane są do zwrotu wzajemnych świadczeń uzyskanych na podstawie danej umowy; (ii) odstąpienia od umowy w części, wyłącznie w odniesieniu do niewykonanej jeszcze części umowy – takie odstąpienie od umowy stosowane jest w szczególności w przypadku umów o roboty budowlane, kiedy odstępując od umowy strony spisują protokół inwetaryzacyjny, a inwestor pomimo odstąpienia od umowy zachowuje prace, które zostały wykonane do momentu odstąpienia i jest zobowiązany do zapłaty na rzecz wykonawcy wynagrodzenia odpowiadającego wartości zachowanych prac.

Pierwsza z przywołanych sytuacji – zakładająca odstąpienie od umowy w całości, stanowiła przedmiot rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w ramach uchwały z 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12 (OSNC 2013, nr 2, poz. 17) oraz uchwały z dnia 16 stycznia 1984 r., III CZP 70/83 (OSNC 1984, nr 8, poz. 131). W judykatach tych Sąd Najwyższy przyjął, że w sytuacji w której dochodzi do odstąpienia od umowy w całości nie jest możliwe kumulowanie kary umownej przewidzianej na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania – przez którą rozumiemy dla przykładu właśnie kary za zwłokę w terminowym wykonaniu robót, z karą umowną za niewykonanie zobowiązania – z którą utożsamiać należy właśnie m.in. karę zastrzeżoną na wypadek odstąpienia od umowy. Innymi słowy w takim przypadku, co do zasady, brak jest możliwości skutecznego naliczenia kary zarówno z tytułu opóźnienia, jak i kary z tytułu odstąpienia od umowy.

„Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy”.

Uchwała Sądu Najwyższego z 18.7.2012 r. (III CZP 39/12, OSN 2013, Nr 2, poz. 17)

Zgoła odmiennie sytuacja wygląda, jeżeli odstąpieniem od umowy objęta jest wyłącznie niewykonana jeszcze część zobowiązania. Odstąpienie takie nie niweczy bowiem

skutków danej umowy co do wykonanej części zobowiązania i w tym zakresie umowa w dalszym ciągu obowiązuje.

Zagadnienie to rozstrzygnięte zostało w wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 stycznia 2019 r. III CSK 9/17. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wyraźnie odróżnił sytuację w której do odstąpienia od umowy dochodzi w całości, od stanu w którym odstąpienie obejmuje jedynie niewykonaną jeszcze część umowy – co, jak wskazano powyżej, często praktykowane jest zwłaszcza w przypadku umów o roboty budowlane.

Dokonując tego rozróżnienia Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli dochodzi do częściowego odstąpienia od umowy kara umowna za opóźnienie w wykonaniu umowy może być dochodzona w odniesieniu do opóźnienia zaistniałego w zakresie świadczeń, które pozostają w mocy pomimo odstąpienia od umowy (tj. w odniesieniu do tych świadczeń, które nie były objęte odstąpieniem od umowy). Innymi słowy w takim wypadku dopuszczalne będzie naliczenie zarówno kary za opóźnienie (zaistniałego w zakresie robót, które inwestor zdecydował się zachować), jak i kary za odstąpienie od umowy – która rekompensować będzie szkodę spowodowaną koniecznością odstąpienia od umowy.