Potrącenie jest przydatnym i często stosowanym w praktyce instrumentem umożliwiającym bezgotówkowe umorzenie wierzytelności kontrahenta. Nie zawsze jednak, pomimo złożenia oświadczenia o potrąceniu, możliwe będzie uniknięcie niekorzystnego rozstrzygnięcia. Dlaczego? Jedna z dokonanych w ostatnich latach nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego wprowadziła do procedury cywilnej ograniczenia w zakresie możliwości korzystania przez pozwanego z zarzutu potrącenia.

Jakie wierzytelności można potrącić w procesie sądowym?

W ramach przepisu art. 203¹ k.p.c. ustawodawca zdecydował się wprowadzić istotne ograniczenia w zakresie wierzytelności, które mogą być potrącane w toku procesu. Intencją wprowadzonych w tym zakresie zmian było ograniczenie sytuacji, w których pozwany – powołując się na zarzut potrącenia – wprowadza do postępowaniu nowe roszczenia, które rozszerzały zakres rozpoznania danej sprawy. W praktyce jednak nowe regulacje w znacznym stopniu utrudniły, a niekiedy wręcz uniemożliwiły skuteczne korzystanie z zarzutu potrącenia.

Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 203¹ k.p.c. zarzut potrącenia zgłoszony w toku procesu może co do zasady dotyczyć jedynie wierzytelności wynikającej z tego samego stosunku prawnego, z którego pochodzi roszczenie powoda. W praktyce możliwe będzie zatem – dla przykładu – zgłoszenie zarzutu potrącenia obejmującego wierzytelność wykonawcy z tytułu wynagrodzenia z wierzytelnością inwestora z tytułu kar umownych, ale tylko jeśli oba roszczenia pochodzą z tej samej umowy. Jeśli natomiast inwestor chce potrącić wierzytelność z tytułu kar umownych, ale naliczonych już z innej umowy łączącej go z tym samym wykonawcą – podniesienie takiego zarzutu potrącenia w toku procesu nie będzie możliwe.

Wyjątkiem są tu jedynie sytuacje, gdy (i) wierzytelność inwestora miałaby charakter niesporny (nie byłaby kwestionowana przez wykonawcę); (ii) wierzytelność inwestora zostałaby uprzednio potwierdzona w wyroku sądowym lub w ugodzie sądowej, lub (iii)  wierzytelność inwestora została uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez wykonawcę (np. gdyby wykonawca w odpowiedzi na wezwanie do zapłaty kar umownych uznał swoją odpowiedzialność).

W każdym innym przypadku, nawet gdy na etapie przedprocesowym zostanie złożone stosowne oświadczenie o potrąceniu, nie będzie mogło zostać ono uwzględnione w toku procesu, a w konsekwencji pomimo przeprocesowego potrącenia wierzytelności, zostanie wydany wyrok zasądzający.

Jakie są terminy na zgłoszenie zarzutu potrącenia?

Ponadto należy pamiętać o istotnych ograniczeniach związanych z obowiązującymi terminami na zgłoszenie zarzutu potrącenia.

Zarzut potrącenia w procesie może być skutecznie zgłoszony przez pozwanego nie później niż: (i) przy wdawaniu się w spór co do istoty sprawy – a więc w praktyce najpóźniej w treści odpowiedzi na pozew, lub (ii) w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna – ta przesłanka, w przywołanym powyżej przykładzie, znajdować będzie zastosowanie, jeśli dopiero w toku procesu inwestor zdecyduje się naliczyć kary umowne wykonawcy; wówczas inwestor na zgłoszenie zarzutu potrącenia ma dwa tygodnie od momentu upływu terminu wskazanego w treści wezwania czy terminu wskazanego w treści noty obciążeniowej wystawionej wykonawcy.

Jeśli pozwany zaniecha dochowania ww. terminów, to ponownie, pomimo złożenia oświadczenia o potrąceniu, zarzut potrącenia nie będzie mógł być uwzględniony, a Sąd wyda wyrok zasądzający.

Jakie inne wymogi należy zachować składając zarzut potrącenia?

Nie należy także zapominać o pozostałych wymogach związanych ze skutecznym zgłoszeniem zarzutu potrącenia. Przede wszystkim procesowy zarzut potrącenia co do zasady wymaga poprzedzenia go tzw. materialnoprawnym oświadczeniem o potrąceniu – skierowanym bezpośrednio do wierzyciela. Ponadto zarzut potrącenia może zostać podniesiony wyłącznie w piśmie procesowym, w którym należy uwzględnić zachowanie takich samych wymogów formalnych jak – dla przykładu – w przypadku pozwu. Zarzut potrącenia nigdy nie może zostać zgłoszony ustnie do protokołu.

Co jeśli pozwany nie dochowa wskazanych powyżej wymogów i zarzut potrącenia nie zostanie uwzględniony?

Jeśli pozwany nie dochowa wskazanych powyżej wymogów formalnych, a z tego względu zgłoszony przez niego zarzut potrącenia nie zostanie uwzględniony i zostanie wydany wyrok zasądzający, wówczas w zasadzie jedyną drogą do obrony przedstawionej przez pozwanego do potracenia wierzytelności pozostaje zgłoszenie tzw. powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 840 k.p.c.). Pozwany może wytoczyć takie powództwo dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego. Co do zasady wykluczyć natomiast należy możliwość zgłoszenia przez pozwanego odrębnego powództwa o zapłatę w zakresie wierzytelności objętej potrąceniem.